Hoài Sơn

Hoài sơn còn gọi sơn dược. Theo Đông y, hoài sơn vị ngọt hơi đắng, tính bình; vào kinh tỳ, phế, thận và vị. Có tác dụng ích khí dưỡng âm, kiện tỳ, bổ phế thận, sinh tân. Y học cổ truyền dùng làm thuốc bổ ngũ tạng, mạnh gân xương, chữa suy nhược cơ thể, bệnh đường ruột, tiêu chảy, lỵ, đái tháo đường, bổ thận; chữa đau lưng, hoa mắt chóng mặt…

1. Tên gọi – phân nhóm

Tên gọi khác: Củ mài, Thự dự, Khoan mài, Sơn dược.

Tên khoa học: Dioscorea opposita

Tên dược: Rhizoma Dioscoreae/ Radix Dioscoreae Oppositae

Họ: Củ nâu (danh pháp khoa học: Dioscoreaceae)

2. Đặc điểm sinh thái

Đặc điểm thực vật

Cây dạng dây leo, thân nhẵn hơi có góc cạnh, mỗi cây có khoảng 1 – 2 rễ củ. Củ hoài sơn có hình trụ tròn hơi dẹt, dài khoảng 25 – 50cm, ăn sâu xuống đất.

Lá mọc đối xứng, một số cây có thể mọc so le, lá đơn, phiến lá hình tim, lá rộng 6 – 8cm và dài 8 – 10cm, cuống dài 1.5 – 3cm. Hoa nở vào tháng 5 – 7, màu vàng. Mùa quả rơi vào tháng 8 – 10 hằng năm, quả nang có 3 cạnh, rộng khoảng 2cm.

Đặc điểm dược liệu

Hoài sơn là thân rễ phơi hoặc sấy khô của cây Khoai mài (Dioscorea oppsita) 

Phân bố

Cây hoài sơn phân bố chủ yếu ở các nước Đông Á và Đông Nam Á. Ở nước ta, cây mọc nhiều ở tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Ninh,…

3. Bộ phận dùng, thu hái, sơ chế và bảo quản

Bộ phận dùng: Rễ củ của cây được dùng để làm thuốc.

Thu hái – sơ chế: Thu hoạch củ hoài sơn vào cuối mùa đông và đầu mùa xuân. Sau khi thu hái về, đem rửa sạch đất cát, sau đó gọt vỏ và cho vào lò sấy diêm sinh trong 2 ngày đem rồi phơi khô là dùng được.

Bảo quả: Nơi khô ráo, tránh ẩm mốc.

4. Thành phần hóa học

Củ mài chứa protid 6.75%, glucide 63.25%, chất nhầy 2 – 2.8%, lipid 0.45%, choline, allantoin, dioscin, sapotoxin, dopamine, d-abscinin,…

5. Tính vị

Vị ngọt, tính bình.

6. Quy kinh

Quy vào kinh Thận, Tỳ, Vị và Phế.

7. Tác dụng dược lý 

– Theo Đông Y:

• Công dụng: Chỉ khát, bổ thận, sinh tân, ích phế, dưỡng vị và bổ tỳ.
• Chủ trị: Bồi bổ sức khỏe, viêm ruột mãn tính, ăn uống kém, hen do phế hư, tiêu chảy lâu ngày, bạch đới, di tinh, di niệu, tiểu đường.

– Theo nghiên cứu dược lý hiện đại:

• Chưa được nghiên cứu nhiều.

8. Cách dùng – liều lượng

Hoài sơn – sơn dược được dùng ở dạng thuốc sắc và bột là chủ yếu. Liều dùng thông thường: 10 – 20g/ ngày. Nếu dùng thay nước trà, có thể dùng đến 200 – 300g/ ngày.

9. Bài thuốc và Món ăn từ dược liệu hoài sơn – sơn dược

9.1. Bài thuốc trị chứng tiêu chảy kéo dài do tỳ hư:

• Bài thuốc 1: Dùng bạch truật, đảng sâm, chích cam thảo, sơn dược và bạch linh mỗi vị 80g, trần bì 30g, sa nhân, liên nhục, ý dĩ nhân và cát cánh mỗi vị 40g, sao biển đậu 60g. Đem các vị tán thành bột mịn, trộn đều, mỗi lần dùng 8 – 12g uống với nước sôi để nguội. Nếu dùng cho trẻ em nên gia giảm liều lượng.
• Bài thuốc 2: Ý dĩ nhân 10g, sơn dược 15g và 1 gan gà (cắt nhỏ). Đem các dược liệu tán thành bột mịn, sau đó trộn với gan gà, thêm ít giấm và đem hấp cơm. Chia thành 2 lần ăn (sáng – tối).
• Bài thuốc 3: Gạo tẻ 50 – 100g và hoài sơn 40 – 80g. Đem gạo tẻ sao hơi vàng, sau đó cho dược liệu vào sắc uống.
• Bài thuốc 4: Sa nhân, trần bì mỗi vị 20g, hoài sơn, ý dĩ nhân và bạch biển đậu đều sao mỗi vị 200g, liên nhục (bỏ tim) và cốc nha mỗi vị 100g, nhục đậu khấu 30g. Đem sa nhân, trần bì và nhục đậu khấu sắc lấy nước, các vị còn lại tán bột mịn và hòa với nước sắc uống cùng với ít mật.

9.2. Bài thuốc trị chứng viêm phế quản mãn tính:

• Bài thuốc 1: Thổ bối mẫu, chích cam thảo và bắc hạnh nhân mỗi vị 10g, bách hợp, mạch môn và phục linh mỗi vị 12g, đảng sâm và sơn dược mỗi vị 16g. Đem các vị sắc lấy nước uống.
• Bài thuốc 2: Sơn dược sống 100 – 200g, sắc lấy nước uống thay trà.

9.3. Bài thuốc trị chứng bạch đới ở nữ giới và di tinh ở nam giới: Cam thảo 4g, ngũ vị tử và viễn chí mỗi thứ 6g, đảng sâm, hoài sơn, kim anh, táo nhân, bạch truật, khiếm thực và phục linh mỗi vị 12g. Đem sắc uống, mỗi ngày dùng 1 thang.

9.4 Bài thuốc trị chứng tiểu đường

• Bài thuốc 1: Thiên hoa phấn 12g, hoài sơn 20g, hoàng kỳ 16g, ngũ vị tử 6g, kê nội kim 8g. Đem các vị sắc lấy nước uống.
• Bài thuốc 2: Tri mẫu, cát căn, hoàng kỳ và hoa phấn mỗi vị 12g, ngũ vị tử 6g, kê nội kim 8g, sơn dược 24g. Đem sắc uống ngày dùng 1 thang.
• Bài thuốc 3: Thiên hoa phấn, phúc bồn tử và mạch môn mỗi vị 12g, hoài sơn 30g. Đem các vị sắc lấy nước uống.

9.5. Canh hoài sơn sườn lợn giúp bồi bổ sức khỏe và bổ tỳ kiện vị: Sườn lợn 300g, hoài sơn 300g, gừng, hành và gia vị. Đem hoài sơn rửa sạch, gọt vỏ và cho vào nồi, thêm sườn lợn và gia vị vào hầm trong 20 phút. Dùng canh ăn khi nóng, ăn thường xuyên để cải thiện chức năng tỳ vị.

9.6. Rượu hoài sơn giúp cường tinh, hồi xuân, giảm đau và định thần kinh: Rượu trắng 3 lít, đường 500g và sơn dược 400g. Ngâm ở nơi thoáng mát trong vòng 1 tháng. Mỗi lần dùng 1 ly nhỏ trước khi ăn cơm, ngày dùng 2 lần (sáng – chiều).

9.7. Cháo hoài sơn trị tiêu hóa kém, ra mồ hôi trộm, ích khí và dưỡng tâm: Bột mì 100g, hoài sơn tươi 100g, hành, đường và gừng. Đem hoài sơn rửa sạch, gọt vỏ và mài vụn. Sau đó cho tất cả nguyên liệu vào nồi, thêm nước và nấu chín thành cháo, ăn khi bụng đói.

9.8. Bài thuốc hỗ trợ điều trị chứng tăng cholesterol máu: Đơn bì, trạch tả và phục linh mỗi vị 8g, sơn thù và hoài sơn mỗi vị 10g, thục địa 20g. Đem các vị sắc lấy nước uống.

9.9. Bài thuốc giúp tư bổ can thận: Đơn bì 8 – 12g, phục linh 8 – 12g, thục địa 20 – 32g, hoài sơn 10 – 16g, trạch tả 8 – 12g và sơn thù 10 – 16g.. Cho các vị tán thành bột mịn, sau đó luyện với mật làm thành hoàn. Mỗi lần dùng 8 – 12g uống với nước sôi để nguội thêm 1 ít muối, ngày dùng từ 2 – 3 lần. Hoặc có thể dùng sắc uống hằng ngày.

9.10. Bài thuốc trị chứng tiểu đêm nhiều lần: Ích trí nhân, ô dược và hoài sơn (chưng rượu) bằng lượng nhau. Tán thành bột mịn, sau đó làm thành hoàn. Mỗi lần dùng 8 – 12g, ngày dùng từ 2 – 3 lần.

9.11. Bài thuốc trị chứng tiêu chảy do tỳ hư: Ô mai, trần bì, mộc hương, tiểu hồi và can khương mỗi vị 6g, hoài sơn, ích trí nhân và kha tử nhục mỗi vị 12g. Đem các vị tán thành bột làm hoàn, mỗi lần dùng từ 4 – 8g, ngày dùng 2 lần.

9. 12. Bài thuốc trị huyết áp cao gây mờ mắt do can thận ân huyết kém: Kỷ tử, sơn thù, trạch tả, bạch linh, cúc hoa và đơn bì mỗi vị 12g, hoài sơn 16g và thục địa 20g. Đem thục địa sắc lấy nước, sau đó vớt bã đem sấy khô và tán mịn cùng với các vị thuốc khác. Sau đó trộn với nước sắc làm thành hoàn. Mỗi lần dùng 6 – 12g, ngày dùng 2 lần.

9.13. Bài thuốc trị thận hư gây đau lưng

• Bài thuốc 1: Đỗ trọng 12g, ngưu tất 12g, thỏ ty tử 12g, hoài sơn 12g, nhục thung dung 12g, câu kỷ tử 16g, sơn thù 12g và sinh địa 16g. Đem sắc uống hoặc chế mật làm thành hoàn.
• Bài thuốc 2: Lộc giác giao 10g, đương quy 12g, phụ tử 6g, thục địa 26g, nhục quế 8g, thỏ ty tử 12g, đỗ trọng 16g, sơn thù 10g, hoài sơn 16g, câu kỷ tử 12g. Đem sắc uống hoặc chế mật làm hoàn.

9.14. Bài thuốc trị chứng tả lỵ lâu ngày: Kim anh tử 30g, gia thêm hoài sơn, bạch truật, bạch linh và đảng sâm mỗi thứ 1 ít. Đem sắc uống, ngày dùng 1 viên.

9.15. Bài thuốc trị phong thấp, cước khí phù: Sơn thù nhục 8g, hoài sơn 16g, ba kích 12g, xuyên tục đoạn 12g, đỗ trọng 12g, tang ký sinh 10g, ngưu tất 12g. Đem các vị sắc lấy nước uống.

9.16. Bài thuốc trị xích bạch đới: Mẫu lệ, hải phiêu tiêu, long cốt và thiến thảo mỗi vị 12g, hoài sơn 20g. Sắc uống.

9.17. Bài thuốc trị suy dinh dưỡng ở trẻ nhỏ kèm tiêu chảy: Mạch nha 100g, ý dĩ 100g, đảng sâm 50g, hoài sơn 100g, vỏ quýt 25g, binh lang 25g, bạch truật 50g. Sao vàng, nghiền thành bột mịn, thêm ít nước làm thành viên. Mỗi lần dùng 8 – 12g, ngày dùng 2 lần.

9.18. Bài thuốc giúp nhuận phế trừ ho: Sơn dược sống, liều lượng vừa đủ. Đem sắc và uống thay nước chè.

9.19. Bài thuốc bồi bổ cơ thể sau khi ốm: Vừng đen 120g, hoài sơn 15g, gạo tẻ 30g, đường phèn 100g, sữa bò 200g, đường đỏ 20g. Đem gạo và vừng rang cho chín, nghiền nhỏ và quấy với nước, lọc lấy nước trộn với sữa bò và đường phèn. Hoài sơn đem thái nhỏ, sau đó cho vào cùng với các nguyên liệu khác đun sôi cho chín và dùng ăn trong ngày.

9.20. Bài thuốc trị tỳ vị hư nhược gây chán ăn, ăn kém, chậm tiêu: Xuyên tiêu 30g, hoài sơn 100g, đường trắng 30g, gạo nếp 1kg, khiếm thực 100g. Đem gạo ngâm trong 1 đêm, sau đó vo sạch, để khô, rang cho chín và tán bột. Các vị còn lại đem sao qua và tán bột. Sau đó đem các nguyên liệu trộn đều, mỗi lần dùng 30 – 50g pha với nước sôi, đường trắng.

10. Kiêng kỵ và lưu ý khi dùng vị thuốc hoài sơn

• Dùng kiện tỳ chỉ tả nên sao vàng, cần bổ âm nên dùng hoài sơn sống
• Người có thấp nhiệt, thực tà không nên dùng.

Hoài sơn – sơn dược là vị thuốc quý, không chỉ có công dụng trị bệnh mà còn có tác dụng bồi bổ và nâng cao sức khỏe. Tuy nhiên để kiểm soát rủi ro trong thời gian điều trị, bạn nên tham vấn thầy thuốc trước khi thực hiện món ăn và bài thuốc từ dược liệu này.